نقش تسهیلگر در موفقیت گروه توسعه مشارکتی بسیار کلیدی و تاثیرگذار است. تسهیلگر در گروه توسعه مشارکتی نقشی کلیدی در ایجاد فضایی امن، مبتنی بر اعتماد و یادگیری دارد. او نقش معلم را ندارد، بلکه هدایت‌گری است که امکان بیان آزاد، تفکر عمیق و یادگیری جمعی را برای اعضا فراهم می‌سازد.
در این رویکرد که توسط کلود شامپانی و آدرین پایت پایه‌گذاری شده، افراد با چالش‌های مشابه گرد هم می‌آیند تا از طریق گفت‌وگو، گوش دادن فعال و بازخورد ساختارمند، راه‌حل‌هایی برای مسائل واقعی خود بیابند. تسهیلگر با حفظ ساختار، مدیریت مراحل جلسه و ترویج همدلی، مسیر رشد حرفه‌ای و شخصی اعضا را هموار می‌کند.
او تضمین می‌کند که فرآیند به‌درستی اجرا شود و افراد به یادگیری معنادار برسند. تسهیلگری در این روش نیازمند مهارت، بی‌طرفی و توانمندی بالا است و در واقع، ستون اصلی موفقیت هر گروه توسعه مشارکتی محسوب می‌شود.
در این مقاله ابتدا مروری بر مفهوم و اهمیت گروه توسعه مشارکتی داریم و سپس به نقش تسهیلگر به عنوان یکی از نقش‌های اصلی این گروه می‌پردازیم.
برای تهیه مطالب این مقاله از دو منبع اصلی در حوزه توسعه مشارکتی استفاده شده است: انجمن کبک توسعه مشارکتی حرفه‌ای AQCP و انجمن فرانسوی توسعه مشارکتی afcodev استفاده شده است.
توسعه مشارکتی چیست؟
آدرین پایت، کلود شامپاین، در سال ۱۹۹۷ این تعیرف را از توسعه مشارکتی ارایه دادند:
گروه توسعه مشارکتی حرفه‌ای، رویکردی توسعه‌ای برای افرادی است که معتقدند می‌توانند از یکدیگر بیاموزند تا عملکرد خود را بهبود بخشند. تأمل انجام شده، چه به صورت فردی و چه در گروه‌ها، توسط یک تمرین مشاوره ساختاریافته که بر مسائلی که در حال حاضر توسط شرکت‌کنندگان تجربه می‌شود، تمرکز دارد، تشویق می‌شود.
در توسعه مشارکتی، گروهی از افراد را که مسائل حرفه‌ای مشترکی دارند، گرد هم می‌آورد، با هم یاد می‌گیرند و به لطف یک فرآیند شش مرحله‌ای که صحبت کردن، گوش دادن و تأمل و تشویق به عمل را ساختار می‌دهد، «هوش جمعی» را پرورش می‌دهند.
توسعه حرفه‌ای یک رویکرد یادگیری است که بر تعاملات بین شرکت‌کنندگان و هوش جمعی تمرکز دارد.
این فرآیند توسط یک تسهیلگر آموزش‌دیده در توسعه‌ی مشارکتی هدایت می‌شود که به اصول اخلاقی تدوین‌شده توسط AFCODEV احترام می‌گذارد و از استفاده از «یک روش ظریف و دشوار، هرچند در ظاهر ساده به نظر می‌رسد» آگاه است.
در مقاله‌ای تحت عنوان توسعه مشارکتی چیست به تفضیل درمورد این مفهوم و کارکردها و مزایای آن پرداخته‌ایم.
یک گروه توسعه مشترک چگونه کار می‌کند؟
گروه توسعه حرفه‌ای حداکثر از پنج تا هشت نفر از همکاران تشکیل شده است که مشتاقند از تجربیات یکدیگر بیاموزند و به نقش‌ها، مشروعیت، دامنه نفوذ و شیوه‌های عملکرد خود در موقعیت‌های حرفه‌ای به طور متفاوتی نزدیک شوند. آنها ماهی یک بار، در حالت ایده‌آل به مدت یک سال، ملاقات خواهند کرد.
گروه توسعه حرفه‌ای مکانی را برای بررسی و پردازش موقعیت‌های واقعی و فعلی که با آنها مواجه می‌شوند، ارائه می‌دهد.
سه نقش لازم برای عملکرد یک گروه توسعه حرفه‌ای
- نقش “مشتری” با یک نگرانی، یک مشکل یا یک پروژه که مایل است به او در تأمل، کاوش، یافتن راه‌ها و دیدگاه‌های مختلف کمک شود. مشتری در هر جلسه تغییر می‌کند.
- نقش “مشاور”، مشارکت‌کننده‌ای که در موقعیت خود به مشتری خدمت می‌کند؛ مشاوران تجربیات، دیدگاه‌ها، پیشنهادات، مسیرهای عمل و احساسات خود را بر اساس درخواست مشتری ارائه می‌دهند. نقش‌های مشتری و مشاور از یک جلسه به جلسه دیگر تغییر می‌کند.
- نقش “تسهیل‌کننده”: تسهیل‌کننده گروه را در شش مرحله توسعه مشترک راهنمایی می‌کند. آنها که در رویکرد توسعه مشارکتی آموزش دیده‌اند و به فرآیند و محتوای جلسه توجه دارند، به طور نامحسوسی تعاملات درون گروه‌های کوچک را تحریک می‌کنند. آنها ضامن اصول اخلاقی هستند. سبک و کیفیت خاص تسهیلگری، و همچنین تعاملات درون گروه، مهارت‌های جدیدی را فعال می‌کند، منجر به تغییر اصول خاص عمل و ایجاد اطمینان‌بخش یک رویکرد، تصمیم یا امکان رفتاری جدید می‌شود.
ساختار و روند معمول یک جلسه توسعه مشارکتی
- مرور جلسه قبل: مراجع از جلسه قبل، بازخوردی در مورد تجربیات خود ارائه می‌دهد.
- اگر موضوع مشاوره قبلاً انتخاب نشده باشد، موضوع جدیدی انتخاب می‌شود.
سپس بحث‌های گروه توسط یک فرآیند مشاوره شش مرحله‌ای ساختار می‌یابد:
- ارائه یک مشکل، یک پروژه یا یک نگرانی: مشتری وضعیت را ارائه می‌دهد، مشاوران گوش می‌دهند.
- شفاف‌سازی: مشاوران سوالاتی می‌پرسند… مشتری پاسخ می‌دهد و شفاف‌سازی می‌کند.
- قرارداد: «مشتری» درخواست خود را از گروه تدوین می‌کند و نوع مشاوره مورد نظر را مشخص می‌کند. مشاوران با مشتری اطمینان حاصل می‌کنند که قرارداد اجازه مشاوره را می‌دهد.
- مشاوره – کاوش: مشاوران واکنش نشان می‌دهند: آنها برداشت‌ها، سوالات تأملی، واکنش‌ها، نظرات، ایده‌ها و پیشنهادات خود را به اشتراک می‌گذارند… مشتری بدون بحث گوش می‌دهد، در صورت لزوم درخواست توضیح می‌کند و پیشنهادات مشاوران را یادداشت می‌کند.
- خلاصه یادگیری و برنامه عملی توسط «مشتری»: مشتری اطلاعات را جذب می‌کند، آنچه را که حفظ کرده است نشان می‌دهد و یک برنامه عملی طراحی می‌کند. در این مدت، مشاوران یادگیری خود را از آن روز خلاصه می‌کنند.
- یادگیری و تنظیم: مشتری و مشاوران یادگیری خود را توصیف می‌کنند. آنها خود را تنظیم می‌کنند و جلسه را ارزیابی می‌کنند.
مزایای گروه توسعه مشارکتی حرفه‌ای
برای شرکت‌کنندگان
- شرکت‌کنندگان نگاه تازه‌ای به موقعیت‌های شغلی و عملکرد حرفه‌ای خود پیدا می‌کنند.
- توانایی آنها در تفکر، انطباق‌پذیری، تصمیم‌گیری و اقدام اثربخش افزایش می‌یابد.
- فرصتی برای بسیج انواع هوش شامل: فردی، جمعی، منطقی، شهودی، احساسی، عملی و عقل سلیم فراهم می‌شود.
- یادگیری درباره «چگونه عمل کردن»، «چگونه بودن» و «چگونه تصمیم‌گیری» را تجربه می‌کنند.
- خودآگاهی، مهارت گوش‌دادن، و کمک به دیگران در آنها تقویت می‌شود.
- از احساس انزوا خارج شده، آرامش می‌یابند و برای مواجهه با تغییرات فردی و سازمانی آماده‌تر می‌شوند.
- الگوهای رفتاری و نحوه درک واقعیت را بازنگری و بهبود می‌بخشند.
برای گروه توسعه مشترک حرفه‌ای
- اعضای گروه، از یکدیگر در برخورد با مسائل حرفه‌ای حمایت می‌کنند.
- امکان تجربه‌ی تفکر متفاوت و فاصله‌گیری از نگرش‌های قالبی فراهم می‌شود.
- افراد انتخاب‌های مؤثرتر و مناسب‌تری برای مسیر حرفه‌ای خود اتخاذ می‌کنند.
- فرآیند یادگیری و تغییر، نه تنها برای فرد ارائه‌دهنده موقعیت، بلکه برای کل گروه اتفاق می‌افتد.
برای سازمان‌ها و کسب‌وکارها
- استقرار گروه‌های توسعه حرفه‌ای، بهره‌وری شغلی و مدیریتی را ارتقاء می‌دهد.
- بهبود همکاری بین تیم‌ها و عملکرد مشترک آنها
- ایجاد و تقویت فرهنگ مشارکت، گفتگو و باز بودن
- توسعه‌ی استقلال کارکنان در حوزه مسئولیت‌های خود
- پشتیبانی از تغییرات در ساختار، فرهنگ و فرآیندهای سازمانی
- پیشگیری از خطرات روانیاجتماعی و کاهش استرس در محیط کار
- پرورش روحیه نوآوری و ابتکار عمل در سازمان
شش اصل بنیادین توسعه مشارکتی حرفه‌ای
- تجربه‌های کاری، دانشی دارند که در کتاب‌ها پیدا نمی‌شود و بسیاری از چیزهایی که افراد در کار یاد می‌گیرند، از دل تجربه می‌آید؛ نه از نظریه‌ها و تحقیقات علمی.
- یاد گرفتن کارِ حرفه‌ای یعنی یاد گرفتن “چگونه انجام دادن” آن
- اشتراک‌گذاری تجربه‌ها با دیگران، یادگیری‌های ارزشمندی به همراه دارد
- هر فرد، در موقعیت خودش، متخصص است. هیچ‌کس دقیقاً مثل دیگری نیست؛ هر فرد در جایگاه حرفه‌ای خاص خودش، تجربه و دیدگاهی منحصربه‌فرد دارد.
- نگرش و ذهنیت افراد به‌اندازه شرایط بیرونی اهمیت دارد. نه‌تنها خود موقعیت‌های کاری مهم‌اند، بلکه نگاه و برداشت افراد از آن موقعیت‌ها هم نقش اساسی در تصمیم‌گیری دارد.
- هویت حرفه‌ای موضوع اصلی توسعه مشارکتی است.
اهمیت انتخاب تسهیلگر حرفه‌ای در توسعه مشارکتی حرفه‌ای
توسعه مشارکتی فقط یک بازی ساده یا گفت‌وگوی دوستانه بین همکاران نیست. در این جلسات، مدیران و اعضا مسائلی واقعی و گاه حساس مانند تصمیم‌های دشوار، بن‌بست‌های کاری یا حتی مشکلات روانیاجتماعی را مطرح می‌کنند. به همین دلیل، نقش تسهیلگر بسیار حیاتی و پیچیده است.
وقتی افراد وارد فضای اعتماد می‌شوند، حالت دفاعی خود را کنار می‌گذارند و آسیب‌پذیرتر می‌شوند. این صمیمیت اگر درست هدایت نشود، ممکن است به مشکلاتی مانند:
- سوءاستفاده از قدرت (توسط تسهیلگر یا گروه)
- درگیری‌های شدید، طرد شدن، یا بی‌ارزش شمردن افراد
منجر شود. در چنین شرایطی، تسهیلگر باید:
- فضای امن را حفظ کند
- به‌موقع نشانه‌های تنش را تشخیص دهد
- با درک دقیق موقعیت، مداخله‌ای درست و مؤثر انجام دهد
این کار با عقل سلیم یا حسن نیتِ صرف قابل انجام نیست. به همین دلیل، تنها تسهیل‌گرانی که آموزش تخصصی دیده‌اند و تجربه کافی دارند، می‌توانند این مسئولیت را به‌درستی انجام دهند.
در نهایت، هرچه مشارکت عمیق‌تر باشد، تسهیلگر باید مهارت‌مندتر، مسئول‌تر و حرفه‌ای‌تر باشد. اعتماد شرکت‌کنندگان سرمایه‌ای است که به مراقبت واقعی نیاز دارد.
دوره‌های تسهیلگری مدرسه کوچینگ ویز خاورمیانه راهی معتبر و مطمئن برای یادگیری اصول و دانش تسهیلگری است.
نقش تسهیلگر در گروه توسعه مشارکتی حرفه‌ای
تسهیلگر در یک گروه توسعه حرفه‌ای مشارکتی، مسئول ایجاد و نگه‌داشت فضای یادگیری، اعتماد و پیشرفت است. او با هدایت دقیق فرآیند و پشتیبانی از شرکت‌کنندگان، باعث می‌شود تجربه‌ای سازنده و اثربخش رقم بخورد. نقش او به هیچ‌وجه منفعل نیست و نیازمند مهارت، دقت و مسئولیت‌پذیری بالا است.
۱. تسهیل فرآیند یادگیری
- تسهیلگر با پیروی از مراحل مشخص مشاوره، روند را هدایت می‌کند.
- دائماً موقعیت فعلی فرآیند را به گروه یادآوری می‌کند (مثلاً در چه مرحله‌ای هستیم و چرا آن‌جا هستیم).
- او در صورت نیاز، پس از مشارکت کامل اعضا، وارد محتوای بحث می‌شود تا نکات مهم نادیده گرفته نشوند.
۲. تمرکز بر مشارکت‌کنندگان
- توجه اصلی تسهیلگر روی «مشتری» یا همان فردی است که موضوع را مطرح کرده: احساسات، نیازها، و دغدغه‌هایش.
- او تلاش می‌کند مشارکت‌کنندگان را فعال نگه دارد و آنها را در پرسش‌گری، تحلیل، و ارائه پیشنهادها هدایت کند.
۳. استفاده از ابزارهای حرفه‌ای
تسهیلگر در حین جلسه از ابزارهایی چون:
- گوش‌دادن فعال (نه فقط به کلمات، بلکه به زبان بدن و نشانه‌های غیرکلامی)
- پرسش‌گری هدفمند (تشویق به طرح سوال‌های دقیق و مفهومی، جلوگیری از پرسش‌های سطحی یا بی‌ربط)
- بازخورد سازنده (تشویق به مداخله‌های خوب، اصلاح مداخلات ناکارآمد)
- شفاف‌سازی و جمع‌بندی (روشن‌کردن نکات مبهم، جمع‌بندی موضوعات اصلی، استفاده از نوشتار روی تخته)
- تحریک و تشویق مشارکت (در صورت سکوت یا انفعال برخی افراد)
- کنترل روند و زمان (جلوگیری از انحراف بحث، حفظ ترتیب مراحل، مدیریت وقت جلسه)
بهره می‌برد.
۴. حفظ ساختار و امنیت گروه
- تسهیلگر مسئول حفظ محیطی امن و حرفه‌ای است که در آن اعتماد، رازداری، احترام و آزادی بیان حاکم باشد.
- او با تنظیم قوانین، مدیریت تعارضات و جلوگیری از سوءاستفاده از قدرت، از سلامت روانی گروه محافظت می‌کند.
۵. آموزش و الگو بودن
- تسهیلگر با انتقال تجربه‌های خود و پایبندی به اخلاق حرفه‌ای، برای اعضا الگو است.
- او نقش مربی را ایفا می‌کند و به رشد مهارت‌های فردی و جمعی کمک می‌کند.
۶. بازتاب و بهبود مستمر
پس از جلسه، تسهیلگر بازتابی از آنچه گذشته تهیه می‌کند:
- چه چیزی خوب پیش رفت؟
- چه نقاط ضعفی وجود داشت؟
- چه درس‌هایی برای جلسات بعدی می‌توان گرفت؟
این یادداشت‌ها می‌توانند برای ارزیابی گروه نیز مفید باشند.
در نهایت، تسهیلگر نقش کلیدی در موفقیت یا شکست یک گروه توسعه مشارکتی دارد. این نقش نیازمند آموزش تخصصی، تجربه عملی، و اخلاق حرفه‌ای بالا است. او نه‌تنها راه را نشان می‌دهد، بلکه همراه گروه در مسیر یادگیری و تحول است.
اصول اخلاقی در تسهیلگری گروه‌های توسعه حرفه‌ای مشترک
سازمان AFCODEV مجموعه‌ای از اصول اخلاقی را برای تسهیل‌گران گروه‌های توسعه مشارکتی حرفه‌ای تعریف کرده است. رعایت این اصول، تضمین‌کننده کیفیت، اعتبار و اثربخشی این فرآیند آموزشی مبتنی بر هوش جمعی است.
پایبندی به رویکرد اصلی
تسهیلگر باید به‌روشنی به رویکرد رسمی توسعه حرفه‌ای مشترک که توسط آدرین پایت طراحی شده، ارجاع دهد و به اصول بنیادین آن پایبند باشد.
آموزش حرفه‌ای و یادگیری مستمر
تسهیلگر می‌بایست در یک نهاد آموزشی معتبر و باتجربه، آموزش دیده و تمرین کرده باشد. همچنین، برای رشد مداوم، در گروه‌های تبادل تجربه و نظارت حرفه‌ای مشارکت فعال داشته باشد.
پایبندی به ارزش‌ها و قوانین بنیادین
تسهیلگر مسئول زنده نگه داشتن ارزش‌های محوری نظیر رازداری، مهربانی، صداقت و تعهد بلندمدت در گروه است.
تضمین کیفیت عملکرد گروه
در طول جلسات، باید امنیت روانی، استقلال و آسایش تمامی شرکت‌کنندگان حفظ شود و فضای اعتمادآفرین برقرار بماند.
شفاف‌سازی و انتقال تجربه
تسهیلگر موظف است رویکرد توسعه مشارکتی را برای اعضا به‌روشنی توضیح دهد و تجربه عملی خود را در این زمینه به اشتراک بگذارد.
تطابق با محیط سازمانی و تضمین موفقیت
تناسب رویکرد با فرهنگ، استراتژی، چالش‌ها و ذی‌نفعان سازمان باید ارزیابی و تأیید شود. همچنین، طراحی چارچوب مشخصی شامل ترکیب گروه، نظم جلسات، مدت‌زمان و سایر عناصر باید صورت گیرد تا موفقیت فرآیند تضمین شود.
ارزیابی و اعلام نتایج
نتایج فرآیند، باید با حفظ اصول اخلاقی و با هماهنگی کامل با سازمان پشتیبان به اطلاع ذی‌نفعان برسد. همچنین، مزایای رویکرد باید با مشارکت تسهیلگر و حامی سازمان، از طریق سیستم ارزیابی از پیش تعیین‌شده، سنجیده شود.
نتیجه‌گیری
نقش تسهیلگر در گروه توسعه مشارکتی حرفه‌ای، نقشی بی‌بدیل و چند‌وجهی است که به ایجاد فضای امن، ساختارمند و مبتنی بر اعتماد برای یادگیری گروهی کمک می‌کند. تسهیلگر با مهارت در هدایت فرایند، گوش‌دادن فعال، پرسش‌گری عمیق و مدیریت تعاملات، از شکل‌گیری یادگیری معنادار و رشد حرفه‌ای اعضا پشتیبانی می‌کند. او با تمرکز بر نیازهای مشتری، تنظیم فضای گروه و ترویج اخلاق حرفه‌ای، پایه‌ای برای تحول فردی و جمعی فراهم می‌سازد.
با توجه به چالش‌های گاه پیچیده‌ای که در این جلسات مطرح می‌شود، حضور یک تسهیلگر حرفه‌ای، آموزش‌دیده و متعهد ضروری است. تسهیلگر نه‌تنها نقش راهبر دارد، بلکه مسئول حفاظت از فرآیند یادگیری، کیفیت روابط انسانی و انسجام گروه است. بنابراین، انتخاب و آموزش درست تسهیل‌گران، رمز موفقیت واقعی در اجرای اثربخش و پایدار توسعه مشارکتی حرفه‌ای است.
